طاهرخان قراجه داغی و مشروطه ایران

در انقلاب مشروطه ایران مناطق و شهرهای مختلف کشور نقش ایفا کردند که از مهم ترین آن ها؛ قره داغ بود. قره داغ در زمینه های فکری، مبارزات، پیروزی مشروطیت و نیز برانداختن استبداد صغیر و احیا و نجات مشروطه نقش آفرینی ملی داشت.

انقلاب مشروطه بر پایه رشد و ارتقای آگاهی شکل گرفت و مطبوعات نقش ممتاز در این زمینه داشت. می شود از «عباس میرزا» یاد کرد که اقدامات او زمینه حرکت های مهم شد. میرزا صالح شیرازی از جمله کسانی بود که توسط او برای فراگیری علوم و فنون به اروپا اعزام شد. دستگاه چاپ و اولین روزنامه ایران(۱۲۱۶ شمسی) با نام میرزا صالح گره دارد در دوره محمدشاه قاجار. بعد به همت امیرکبیر و با روزنامه وقایع اتفاقیه (۱۲۶۷ق) در دوره ناصرالدین شاه پایدار گشت و گسترش یافت.

آرین پور معتقد است؛ «روزنامه های عهد ناصری همه دولتی بودند» و به گفته سرداری نیا؛ «اولین جراید ایران همگی درباری و سخنگوی استبداد بودند» و رئیس نیا می نویسد؛ «امکان چاپ نشریه مستقل در ایران وجود نداشت».

در چنین شرایطی روزنامه هایی توسط برخی از روشنفکران و آزادی خواهان در خارج از کشور منتشر شد که روزنامه اختر به مدیریت محمدطاهر قراجه داغی نخستین بود و در استانبول منتشر می شد. روزنامه ای مترقی. اختر نخستین روزنامه ملی، برون مرزی و بین المللی ایران بود.

اختر در فکر رشد آگاهی جامعه ایران بود و نقش ممتازی در نهضت تنباکو و انقلاب مشروطه ایفا کرد. اختر یک روزنامه واقعی بود و باور داشت که؛ «ترقی و مدنیت وابسته به وجود مطبوعات است».

اختر نخستین روزنامه ای بود که از «قانون» گفت. از حقوق زنان بحث کرد. از تعلیم و تربیت نوشت و از مردم سالاری و اقتصاد. روزنامه اختر نامه سرگشاده مردم ایران بود و نامه های شهروندان ایران بخش عمده ای از محتوای آن را تشکیل می داد.

محمدطاهر قراجه داغی متولد سال ۱۲۱۷ شمسی در اهر که زنده یاد حسین بایبوردی او را در کتاب تاریخ ارسباران ذیل نام «طاهرخان» معرفی کرده است، در ۲۴ سالگی برای تجارت به استانبول رفت.

انتشار روزنامه اختر در ۲۳ دی ۱۲۵۴ آغاز و در ۱۸ شهریور ۱۲۷۵ توقیف شد.

محمدطاهر قبل از روزنامه اختر یک شرکت چاپخانه تأسیس کرده بود و پس از اختر نیز آن را داشت.

محمدطاهر و میرزامهدی خان تبریزی(منشی اول اختر) در سال ۱۲۶۹ از طرف دولت ایران نشان شیروخورشید گرفتند.

محمدطاهر تنها یک تاجر نبود بلکه روشنفکر و آزادی خواه بود. میرزامحمدحسن خان که در سال ۱۳۰۳ قمری از دفتر روزنامه اختر در محله خان والده استانبول بازدید کرده بود، نوشته است؛ «محمدطاهر رئیس اداره اختر، بافضل، ساکت و پخته، ملایم و صاف و ساده است…خوش عقیده و متدین است و خیرخواهی دولت علیه ایران را از شرایط دین و ایمان خود می داند».

سرداری نیا(کتاب تبریز در نهضت تنباکو، ۱۳۷۷) می نویسد؛ «میرزاجواد ناطق یکی از سه سخنگوی اصلی نهضت مشروطه در تبریز از جمله افرادی که بر اثر مصاحبت با آقامحمدطاهر تبریزی(قراجه داغی) چنان تحولی در افکار و اندیشه اش پیدا شد که وی را مبدل به یک مبارز دو آتشه کرد».

میرزاجواد ناطق در خاطرات خود می نویسد؛ «تغییر وضع روحی و عقیدتی من و روشن شدن و برافروختگی ذهنم در مسائل اجتماعی و سیاسی و درک ضرورت تغییر رژیم استبداد به رژیم مشروطه اولین بار روزی جوانه زد که مدیر روزنامه اختر استانبول را ملاقات کردم».

میرزاجواد از دیدارهای پی درپی با میرزاطاهر گفته و این که در این دیدارها؛ «متوجه حرف های تازه از او شدم که تا آن روز نمی دانستم، ولی بعدها سرمایه فکری من شد».

از تأثیرگذاری های روزنامه اختر نمونه این که؛ میرزاحسن رشدیه بنیانگذار مدارس نوین ایران، این حرکت تاریخی و بزرگ را مدیون روزنامه اختر است.

میرزاحسن رشدیه در خاطرات خود نوشته است؛ «موقعی که همراه پدرم در روزنامه اختر خواندیم؛ «در اروپا از هزار تن ده نفر بی سوادند ولی در ایران از هر هزار تن ده تن باسواد می شوند  و انگیزه این،بدی شیوه آموزش و دشواری درس الفباست باید در ایران دبستان هائی به شیوه اروپا بنیاد شود» این نوشته در من و پدرم سخت موثر افتاد.

سرداری نیا در کتاب «آذربایجان پیشگام جامعه مدنی» نوشته است؛ «با این که نخستین مدرسه به سبک امروزی را برای اولین بار در ایران میرزاحسن رشدیه در سال ۱۳۰۵ قمری در تبریز بنیان گذاشت و این همه پیشرفت در زمینه آموزش و پرورش را مدیون آن رادمرد هستیم، ولی در حقیقت این روزنامه اختر بود که وی را به این کار سترگ رهنمون گردید».

سیدفرید قاسمی(روزنامه نگار) می نویسد؛ «رشدیه با نوشته نامه ای به اختر خواست او را راهنمایی کنند تا «اصول تعلیم و اداره کردن مدرسه به جهت مسلمین» را بیاموزد. پاسخ گردانندگان نشریه اختر او را به دارالمعلمین اسلامبول، قاهره و بیرون  رهنمون ساخت».

یادداشت: جعفر خضوعی